Προφήτης Ηλίας ο Θεσβίτης

Ο Προφήτης Ηλίας εικόνα
 του Μιχαήλ Δαμασκηνού 1570
Άγιο Όρος Μονή Σταυρονικήτα.

Προφήτης Ηλίας ο Θεσβίτης  μια από τις πλέον φλογερές μορφές της Βίβλου. Είναι ο μέγιστος των Προφητών ανώτερος κι απ' αυτόν τον προφήτη Ησαΐα τον μεγαλοφωνότατο. Προφήτης Ηλίας επίγειος άγγελος και επουράνιος άνθρωπος .
 Η εκκλησία όρισε να εορτάζεται η πυροφόρος ανάληψή του εις του ουρανούς στις 20 Ιουλίου τότε που ήλιος βρίσκεται στον αστερισμό του Κυνός και πυρπολεί πραγματικά τη φύση και τους ανθρώπους  .

Ο Προφήτης Ηλίας έζησε τον 9ο αιώνα και ήταν γιος του Σωβάκ και καταγόταν από τη Θέσβη γι’ αυτό ονομάστηκε και Θεσβίτης , ανήκε στη φυλή του Ααρών και κατοικούσε στη γη Γαλαάδ. Έδρασε κατά την εποχή που βασίλευε ο Αχαάβ  9ο-10ο αιώνα π.Χ. , όπως συνάγεται από τη  σύγκλιση αρχαιολογικών δεδομένων.

Το όνομα του είναι ελληνική μεταφορά του αντίστοιχου εβραϊκού ονόματος Ελιγιαχού , το οποίο σημαίνει «Ο Θεός μου είναι ο Ιεχωβάς» ή «Ο Ιεχωβά είναι Θεός» . Αναφορές για τον Προφήτη Ηλία περιέχονται και στο Κοράνι. 

Ο Προφήτης Ηλίας άσκησε το προφητικό χάρισμα του επί μια 25ετία επί βασιλείας Αχαάβ ο οποίος επηρεασμένος από τη γυναίκα του Ιεζάβελ (δεν ήταν Ισραηλίτισσα) έφερε από τη Σιδώνα στην Ιουδαία τη λατρεία του φοινικικού θεού Βάαλ και επεδίωξε την τιμωρία τους για την ασέβειά τους, επειδή γινόταν αιτία τα ειδολωλατρικά έθιμα να  νοθεύουν την πίστη των Εβραίων . Ο Προφήτης ήταν τόσο πιστός στο Θεό που θανάτωσε όλους τους ιερείς του Βαάλ και γι’ αυτό η Ιεζάβελ θέλησε να τον σκοτώσει . Τότε έφυγε και κρύφτηκε σε ένα σπήλαιο στη χερσόνησο του Σινά και τρεφόταν από ένα κοράκι.

Κατά την Βίβλο του αποδίδονται ορισμένα θαύματα όπως ότι κατέβασε τρεις φορές από τον ουρανό φωτιά, ότι με τη γλώσσα του εμπόδισε τη βροχή για 3 ½ χρόνια , επίσης ότι ανέστησε το νεκρό γιο της χήρας Σεραφθίας. Συνεχιστή του έργου του άφησε το μαθητή του Ελισαίο στον οποίο άφησε ο Ηλίας το ένδυμά του - τη «μηλωτή» (προβιά) ,που με μαγική δύναμη άνοιγε δίοδο στα νερά του Ιορδάνη ποταμού, όταν ήρθε η ώρα να αναληφθεί στους ουρανούς πάνω σε πύρινο άρμα . «άρμα πυρός και ίπποι πυρός [...] και ανελήφθη Ηλιού εν συσσεισμώ ως εις τον ουρανόν» (Βασιλειών Δ.2)

Θεόδωρου Πουλάκη  εικόνα Β΄μισό 17ου αιώνα
Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών

Ο Προφήτης Ηλίας είναι ιδιαίτερα αγαπητός και του έχουν μοναδική λατρεία οι Έλληνες και οι σλαβόφωνοι λαοί όπως αναφέρεται και στην λαϊκή μας παράδοσή. 

Τα στοιχεία αυτά της παράδοσης έρχονται από πολύ μακριά και δεν είναι δημιούργημα και γέννημα του σημερινού ανθρώπου ,αλλά διασώθηκαν απαράφθαρτα και σε σχεδόν πιστή μετάφραση αν και πέρασαν πάνω από 30 αιώνες. Αυτό θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι είναι μια πολύ καλή απόδειξη της ενότητας και της συνέχειας της φυλής  μας  μέσα από το πέρασμα των αιώνων. 

Ο Ηλίας θεωρείται ο Άγιος των βουνών και οι εκκλησίες που είναι αφιερωμένες στο όνομα του είναι σκαρφαλωμένες  στις κορφές.

Ο προφήτης πιστεύεται ότι ρυθμίζει τη βροχή, τη βροντή και τον κεραυνό . Όταν βλέπουν να αστράφτει και ακούν τις βροντές οι απλοί άνθρωποι λένε πως ο Αι-Λιάς  κυνηγά  τον σατανά κρατώντας και  ρίχνοντας τον κεραυνό του. Είναι ότι για τον αρχαίο Έλληνα ο Δίας και ο Ήλιος-Απόλλωνας και τους οποίους στο διάβα των αιώνων τους υποκατέστησε.  

Υπάρχουν κατά τον Νίκο Πολίτη δύο παραδόσεις : 

 Η μία μας πληροφορεί ότι ο Μωάμεθ καταδιώκει τον Άγιο και στο μεν κάμπο τον προφτάνει , αλλά στις κορυφές  των βουνών δεν το κατορθώνει να τον ακολουθήσει και έτσι ο Άγιος βρίσκει εκεί καταφύγιο . Για τον λόγο αυτό κτίζουν εκεί  προς τιμήν του παρεκκλήσια. 

Κατά την δεύτερη   παράδοση :Ο Άι-Λιάς  ήταν ναύτης και επειδή κινδύνεψε πολλές φορές να πνιγεί όταν ταξίδευε με τα καράβια αποφάσισε να σταματήσει πια να ταξιδεύει και να βρει ένα τόπο που κανένας εκεί να μην ξέρει τι σημαίνει θάλασσα. Έτσι λοιπόν πήρε ένα κουπί στον ώμο του  και ξεκίνησε σ’ αναζήτηση αυτού του τόπου. Δρόμο πήρε, δρόμο άφησε πάντα με το κουπί στον ώμο και όποιο συναντούσε στη στράτα του τον ρωτούσε αν γνωρίζει τι είναι αυτό που κρατά και καθώς έπαιρνε την απάντηση «ΚΟΥΠΊ» συνέχιζε την ανηφορική πορείας του. Κάποτε έφτασε πολύ κοντά σε μια βουνοκορφή και ρωτά ένα στρατοκόπο που συνάντησε εκεί τι είναι αυτό που κρατά  και εκείνος του απάντησε «ΞΥΛΟ». Η απάντηση τον ικανοποίησε απόλυτα και έτσι αποφάσισε να μείνει εκεί που κανένας δεν είχε ποτέ δει θάλασσα και καράβια

Αυτά τα στοιχεία  λοιπόν τα βρίσκουμε στην μυθολογία μας  και συγκεκριμένα στο μύθο το σχετικό με τον εξιλασμό του Οδυσσέα . 

Ο Μεγάλος Όμηρος στο λ της Οδύσσειας και από τον στίχο 121 Ψ 268  μας  διηγείται στη Νέκυια της Οδύσσειας, ότι ο Οδυσσέας  όταν σκότωσε τους μνηστήρες που περιτριγύριζαν την Πηνελόπη τη γυναίκα του, μετά την περιπετειώδη επιστροφή του στην Ιθάκη από τον πόλεμο στη Τροία  κατέβηκε στον κάτω κόσμο για να μάθει τα μελλούμενα . 

Οι άνθρωποι πάντα έχουν την περιέργεια ίσως και την αγωνία να μάθουν τι πρόκειται να τους συμβεί στο μέλλον και πως θα μπορούσαν γνωρίζοντας να το αντιμετωπίσουν , να το προλάβουν ή να αποτρέψουν κάτι που δεν τους είναι αρεστό . Αυτό έδειχνε και δείχνει την αγωνία και το φόβο του ανθρώπου μπροστά στο άγνωστο και το μελλούμενο, φανερώνοντας  κατά κάποιο τρόπο και την αίσθηση  που έχει ότι είναι μόνος και αδύναμος .Φυσικά λησμονεί ότι παντού και πάντα κοντά του είναι ο Θεός . 

Εκεί λοιπόν στο κάτω κόσμο συνάντησε την ψυχή του μάντη Τειρεσία  που τον παρότρυνε  να πάρει  ένα κουπί  και να πάει  σε τόπο όπου τους ανθρώπους που θα συναντήσει να μην γνωρίζουν τι είναι θάλασσα , καράβι , κουπί και αν του πει ότι  το κουπί που κρατά είναι φτυάρι, τότε να μπήξει  σε κείνο το σημείο το κουπί  στη γη και να θυσιάσει στο Ποσειδώνα.  Έτσι η διασκευή του μύθου από την νεοελληνική παράδοση μας μάλλον θέλει να επεξηγήσει γιατί κτίζουν τις εκκλησιές του  Αϊ-Λιά στα υψώματα. 

Σύμφωνα πάντα με τις παραδόσεις που είναι διαδεδομένες και στα πιο απομακρυσμένα μικρονήσια των Κυκλάδων ο Άη Λιάς είναι για τους ναυτικούς μας  ,ο ναυτικός που ατύχησε και κατόπιν αγιάστηκε και ζώντας το υπόλοιπο της ζωής του ψηλά στα βουνά και πάντα κοντά στο Θεό δεν σταμάτησε ποτέ να προσεύχεται για τους παλιούς  συναδέλφους του τους ναυτικούς   να έχουν καλές θάλασσες  και να είναι καλοτάξιδα τα καράβια τους. 

Ο Νίκος Πολίτης στις λαογραφικές του σημειώσεις αποδεικνύει ότι η λατρεία του Αγίου πάνω στις κορφές των βουνών είναι υπόλειμμα της αρχαίας ελληνικής θρησκείας ,

 γιατί ο Άγιος  ταυτίστηκε στη συνείδηση του απλού ανθρώπου με τον Ήλιο. Δηλαδή ο χριστιανικός Άγιος Ηλίας , εξ αιτίας  του ότι πιστεύουν ότι είναι ο ελεγκτής κατά κάποιο τρόπο των αστραπόβροντων και των κεραυνών , στη λαϊκή  φαντασία  φαντάζει σαν ο αντικαταστάτης  του Δία, αλλά παράλληλα  τον συνδέουν και με τον Ήλιο που του ταυτίζουν το όνομα του , με τον οποίο έχει πολλές ομοιότητες .

 Όπως μας αναφέρει και ο Νίκος Πολίτης …..ο Ήλιος στην αρχαιότητα ταυτιζότανε με τον Δία , που τον λάτρευαν σ’ όλες τις βουνοκορφές σαν θεό των καιρικών φαινομένων. Ο  ήλιος  που ανατέλλει την αυγή πίσω από τις κορυφές των βουνών και σιγά, σιγά  φωτίζει και ζεσταίνει με τις ακτίνες του ολόκληρη την πλάση , καθώς και ο «όμβριος και ερίγδουπος» θεός  αυτός δηλαδή που δημιουργεί την κακοκαιρία  φαίνεται  να ξεκινά από κει το βασίλειο του , πάνω από τις βουνοκορφές . Πάντα κατά τις λαογραφικές μαρτυρίες του Νίκου Πολίτη ο Προφήτης Ηλίας επέχει θέσιν Διός υετιου και κεραύνιου , όχι μόνο για τους Έλληνες , αλλά και στους σλαβόφωνους λαούς , και ως  τέτοιο  τον τιμούσαν σε πάρα πολλά μέρη της Ευρώπης κατά τον Μεσαίωνα . Θεωρείται  ότι  ήταν οι πλέον κατάλληλες ιδιότητες που συνέδεσαν οι τότε εκχριστιανισμένοι Έλληνες  και αντικατέστησαν τη λατρεία του ήλιου με την μετέπειτα λατρεία και μνήμη  του Αγίου Ηλία. 

Πολλές κορυφές των ελληνικών βουνών έχουν το όνομα του Άη Λιά και είναι κτισμένα ξωκλήσια Το πιο γνωστό είναι αυτό που βρίσκεται πάνω στην πιο ψηλή κορφή του Ταϋγέτου και ανήμερα οι προσκυνητές σκαρφαλώνουν στην  κορφή του και το βράδυ ανάβουν μεγάλη φωτιά που της ρίχνουν πολύ λιβάνι σαν αφιέρωμα στον άγιο. . Μόλις στις γύρω περιοχές αντιληφθούν τη μεγάλη φωτιά  ανάβουν και αυτοί φωτιές με χόρτα και άχυρα και αρχίζουν μεγάλο πανηγύρι με χορούς , τραγούδια ολόγυρα από τη φωτιά ή και πηδούν από πάνω της.  

Με βάση τις λαογραφικές αναφορές αυτή καθαυτή η προέλευση της λατρείας του αγίου Ηλία μπορεί να εξηγήσει και τις φωτιές που ανάβουν στις κορυφές στις 20 Ιουλίου που τις πηδούν και χορεύουν, όπως στον  Πολύγυρο της Χαλκιδικής από τις 20 μέχρι και την 1η Σεπτεμβρίου ανάβουν φωτιές μεγάλες και πηδούν από πάνω τους τις λεγόμενες παρακάμνιες. 

Διαφορετικά πανηγύριζαν στα χωριά της ΒΑ Θράκης που είναι χτισμένα στους πρόποδες του βουνού Αϊ λιά . Εκεί την παραμονή της γιορτής θυσίαζαν ένα ταύρο γερό και ανευνούχιστο και που δεν είχε  μπει ακόμα σε  ζυγό Πριν τη σφαγή τον άγιαζε ο παπάς και κατόπιν τον πήγαιναν στην άκρη ενός ανοιγμένου λάκκου και εκεί έτρεχε το αίμα του ταύρου ,στη συνέχεια  μοίραζαν το κρέας του στους κατοίκους του χωριού και τα κοκάλα του τα έθαβαν θεωρώντας  τα ιερά. Σκοπός της θυσίας ήταν να αποτραπεί η μετάδοση ασθενειών, ομοίως και τις θυσίες  πετεινών προς τιμήν του τιμωμένου αγίου, όπως στο Αλμαλί της Ανατολικής Θράκης.Εκεί αυτοί που προσέφεραν τα κοκόρια τα άφηναν ελεύθερα και άλλοι έτρεχαν από πίσω τους τα έπιαναν και τα έσφαζαν.  Ο πετεινός επειδή είναι ο πρώτος που δίνει το σύνθημα ότι χαράζει η ημέρα θεωρήθηκε από τους αρχαίους Έλληνες ως το σύμβολο του Ήλιου  . Όταν λοιπόν άρχισε να εξαπλώνεται  ο χριστιανισμός  και ανάμεσα στους Έλληνες τον συνέδεσαν με τον Ηλία που τον θεώρησαν και Άγιο των μετεωρολογικών φαινομένων, γι’ αυτό και από τη φωνή του κάνουν προγνώσεις για τον καιρό. 

Στην Κεφαλονιά παρατηρούν  το μεσημέρι τον ουρανό και αν είναι καθαρός , θα είναι  μαλακός ο χειμώνας , αν έχει σύννεφα θα κάνει βαρύ χειμώνα. Στην Κάρπαθο  το βράδυ της παραμονής της γιορτής του Αγίου παρατηρούν αν σε κάποια βουνά καθίσουν όπως λένε σύννεφα ή αν ο καιρός  είναι συννεφιασμένος  σημαίνει ότι θα υπάρξουν πολλές βροχές και επιτυχία στις σπορές . Στην Κω κάθε ώρα της ημέρας της γιορτής  του Αγίου αντιστοιχεί και σε ένα μήνα του χρόνου. Ότι λοιπόν καιρό δείχνει κατά τη διάρκεια της κάθε ώρας τέτοιο καιρό θα έχει τον αντίστοιχο  μήνα.  Στη Σκύρο οι βοσκοί  παρατηρούν  τι καιρό θα κάμει όλη τη χρονιά την ημέρα του Αϊ- Λιά με εντελώς διαφορετικό τρόπο , δηλαδή προσέχουν πως πλαγιάζει ο σκύλος της μάντρας  , αν είναι γυρισμένος προς τον βοριά ή το μαΐστρο  θα έχουμε τότε πολύ βαρύ χειμώνα, αν όμως ο σκύλος  είναι στραμμένος προς το νοτιά, ο χειμώνας θα είναι πολύ ελαφρύς. 

Το ενδιαφέρων όμως  των ανθρώπων  από τα παλιά χρόνια μέχρι και σήμερα όπως λέγαμε και στην αρχή της εκπομπής , είναι πάντα η γνώση του άγνωστου που ξετυλίγεται στη ζωή  και πάντα έχει την επιθυμία α και την περιέργεια να μάθει τα μελλούμενα  με κάθε τρόπο και μέσον.  Έτσι του Αϊ -Λιά  , σαν προφήτη Άγιο τον ρωτάνε , και τα μαντέματα τα βγάζουν με πολλούς τρόπους.  Είτε από το χρώμα του καπνού  όταν καίγεται το θυμίαμα , είτε από τα  σχήματα που παίρνουν οι σταγόνες του λαδιού απέναντι από τον ήλιος .Μόλις αρχίσει και ανατέλλει ο ήλιος την ημέρα του Προφήτη Ηλία  ανάβεις μόνος σου το καντήλι και βουτάς μέσα στο λάδι του  τα νύχια των δυο αντιχείρων  ,αγναντεύοντας  ταυτόχρονα τον ήλιο  θα τα βάλεις κοντά ώστε ο ήλιος να χτυπά μέσα στα νύχια και τότε λες  «Άγιε μου Προφήτ’ Ηλία, που προφητεύεις σ’ όλον τον κόσμο  και φανερώνεις , φανέρωσε κι εμμένανε την τύχη μου, τι είναι το τέλος μου. Έτσι λένε ότι κάποια είδε αρνί και πήρε τσοπάνη  Ενώ μια άλλη είδε το φέρετρό της και πέθανε. Στις Μέτρες της Θράκης από τα πρώτα καρύδια που έκοβαν αυτή την μέρα παρατηρούσαν αν ήταν γεμάτο ή άδειο και συμπέραιναν αν  όλα θα πήγαιναν  καλά τη χρονιά ή χάλια.  Επίσης του Αϊ – Λιά    τραγουδώντας  μάζευαν στα περίχωρα της Πάτρας 40 ειδών αγριολούλουδα   μ’ αυτά  έπλεκαν ένα στεφάνι και το βράδυ το εβαζαν κάτω από το μαξιλάρι τους , για να δουν ποιόν θα έπαιρναν. Πολλοί πιστεύουν ότι με την μεσιτεία του μπορεί να θεραπευτούν γι’ αυτό επικαλούνται την βοήθειά του . Στη Θράκη  ζώνουν την εκκλησία  η τον τόπο όπου τελείται η θεία Λειτουργία με ένα κέρινο νήμα και στη συνέχεια δένουν το κεφάλι ή όποιο άλλο μέρος του σώματος του ασθενούς υποφέρει . Στην Κρήτη στο κορμό της ελιάς αφήνουν μια πέτρα για να κρατήσει τον καρπό.Τον Προφήτη Ηλία εξ αιτίας της προβιάς – μηλωτής που φορούσε τον έχουν προστάτη τους οι γουναράδες της Καστοριάς.