Κυριακή των Βαΐων

Βαϊοφόρος τοιχογραφία του 1428
από την Παντάνασσα στο Μυστρά

Κυριακή των Βαΐων λέγεται και Βαϊοφόρος . Είναι η προ της Αναστάσεως που Κυρίου εορτή που καθιερώθηκε σε ανάμνηση της θριαμβευτικής εισόδου του Σωτήρας Χριστού στα Ιεροσόλυμα και οι Ιουδαίοι τον υποδέχτηκαν κρατώντας Βάϊα  από φοίνικες και άπλωναν τα φορέματα τους για να περάσει φωνάζοντας «Ωσαννά ευλογημένος ο ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου» .

Κατά τα πρώτα χριστιανικά χρόνια η εορτή των Βαΐων  ήταν ενωμένη με την  Ανάσταση του Λαζάρου, αργότερα μετατέθηκε η γιορτή του Λαζάρου το Σάββατο πριν την Βαϊοφόρο.
Το έθιμο αυτό θεσπίστηκε από την Εκκλησία κατά τον 9ο αιώνα . Η Κυριακή αυτή εθεωρείτο στην παλαιά  Ανατολική Εκκλησία ως η αρχή της εβδομάδας των Παθών .Αυτή  την Κυριακή επειδή είναι η ανάμνηση της χαρμόσυνης υποδοχής του Κυρίου επιτρέπεται η κατάλυση ψαριού και λαδιού. Ενώ την επομένη ημέρα αρχίζει και πάλι η αυστηρή νηστεία της Μεγάλης  Εβδομάδος
Σημειώνεται ότι στις πρώτες εκκλησίες εορταζόταν η μνήμη αυτή με αναπαράσταση του γεγονότος. Συγκεκριμένα, στους Αγίους Τόπους κατά τον 4ο αιώνα ο επίσκοπος ξεκινώντας με πομπή από το Όρος των Ελαιών εισερχόταν στα Ιεροσόλυμα επί «πώλου όνου» περιστοιχιζόμενος από τον κλήρο, ενώ οι πιστοί προπορεύονταν κρατώντας κλάδους φοινίκων.
Στους δε βυζαντινούς χρόνους τελούνταν ο λεγόμενος «περίπατος του Αυτοκράτορα», όπου η πομπή ξεκινούσε από τα ανάκτορα στην οποία συμμετείχε ο αυτοκράτορας κρατώντας την εικόνα του Χριστού πλαισιωμένος από το ιερατείο, όπου και κατέληγε στην Αγιά Σοφιά. Της αυτοκρατορικής αυτής πομπής ηγούνταν ο λαμπαδάριος ο οποίος έψελνε «Ἐξέλθατε ἔθνη καὶ θεώσασθε σήμερον τὸν βασιλέα τῶν οὐρανῶν…».

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό έθιμο  της ημέρας αυτής είναι ο στολισμός των εκκλησιών με κλαδιά από βάγια. Στην Εύβοια συνηθίζουν τον στολισμό με κλαδιά από Δάφνη, και αφού ευλογηθούν κατά τον Όρθρο τα μοιράζουν στο εκκλησίασμα.
Ο λαός πιστεύει στη γονιμοποιό δύναμη της βαγιάς και ότι μεταδίνεται στα ζώα, στα δέντρα και σε κάθε όν που γεννά και καρποφορεί.  Η κυρία Πέρδικα μάλιστα αναφέρεται σε ένα έθιμο της Σκύρου.. Από το βράδυ του Λαζάρου οι νοικοκυρές πλέκουν ένα σταυρό από βάγια βιολέτες   και το πρωί τον πάνε στην εκκλησία βαγια να τον ευλογήσει ο παπάς.  Μετά το τέλος της λειτουργίας την άλλη μέρα , των Βαΐων το πρωί     παίρνουν όλους τους σταυρούς και πάνε όπως λένε χαρακτηριστικά να βατσάσουν τα δέντρα, τα βόδια , τα κλήματα, τα περιβόλια, τις βάρκες, τους μύλους για το καλό. Όσοι έχουν πρόβατα    παίρνουν λαζάνια, λαχανόπιτα και μακαρόνια για να τα πάνε στους βοσκούς.και πάνω στο καλάθι καρφώνουν ένα σταυρό από βάγια , όταν φτάσουν στο μαντρί βατσάζουν τα πρόβατα χτυπώντας   τα μ΄ ένα κλαδί από μυρτιά και με το σταυρό από τη βάγια και τους λένε « Τσαι του χρόνου ! Καλή  Λαμπρή!». Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Βαλσαμώνα, στο τέλος της εορτής αυτής ο μεν Αυτοκράτορας διένεμε ιδιόχειρα βάγια και σταυρούς, ο δε Πατριάρχης κεριά για τη Μεγάλη Εβδομάδα.

Το βυζαντινό αυτό έθιμο παρέλαβαν και τηρούσαν με ευλάβεια και οι Τσάροι της Ρωσίας, τους οποίους ακολουθούσε ο κλήρος ξεκινώντας από το Κρεμλίνο και καταλήγοντας στο μητροπολιτικό ναό.
Στην Ελλάδα αντ' αυτών διατηρείται μόνο η διανομή των βαγιών από τους ιερουργούς των εκκλησιών.
Κατά το Μεσαίωνα στη Δυτική Εκκλησία υπήρξε ένα περίεργο έθιμο όπου μέσα στην εκκλησία περιαγόταν όνος επί του οποίου φερόταν ομοίωμα του Χριστού.
Αναφορικά με τη νηστεία της ημέρας αυτής υπάρχει μια διαφοροποίηση στο ζήτημα του αν καταλύεται ψάρι ή όχι. Η γνώμη του Θεόδωρου του Στουδίτη είναι ότι την Κυριακή των Βαΐων «τρώγεται ψάρι», επειδή θεωρείται Δεσποτική εορτή.
Η Κυριακή των Βαΐων στην πραγματικότητα δεν συναριθμείται στη Μεγάλη Εβδομάδα, δεδομένου ότι κατά τον Χριστιανισμό πρώτη ημέρα της Εβδομάδας είναι η Δευτέρα. Καθιερώθηκε όμως να συναριθμείται λατρευτικά, από το γεγονός ότι στις ορθόδοξες εκκλησίες, κατά τον εσπερινό της Κυριακής αυτής, τελείται η ακολουθία του Νυμφίου, αν και ανάγεται στον όρθρο της Μεγάλης Δευτέρας.

Φώτης Κόντογλου

Θράκη - Βαγιοχτυπήματα

Την Κυριακή των Βαΐων στη Θράκη όπως και σε άλλα μέρη της πατρίδας μας συνηθίζονται τα «βαγιοχτυπήματα». Οι γυναίκες χτυπούν με βάγια τις έγκυες για να λευτερωθούν πιο εύκολα . Ο λαός αποδίδει γονιμοποιό δύναμη στα βάγια. Επίσης σε άλλα χωριά της Θράκης τα κορίτσια έκαναν στεφάνια από βάγια, που τους έδινε ο παπάς στην εκκλησία, και τα έριχναν στο ρέμα. Όποιας το στεφάνι έφτανε πρώτο στη ρεματιά φίλευε τις υπόλοιπες στο σπίτι της και διασκέδαζαν με χορό και τραγούδια.

Τήνος - την Κυριακή των Βαίων

Στην Τήνο, τα παιδιά τριγύριζαν στους δρόμους κρατώντας μαζί με το στεφάνι τους την«αργινάρα», μια ξύλινη ή και σιδερένια ροκάνα που τη στριφογύριζαν με δύναμη. Όταν έφταναν στη θάλασσα πετούσαν στο στεφάνι στο νερό.

Λέσβος - Κυριακή των Βαίων

Την Κυριακή των Βαΐων , στη Λέσβο τα παιδιά, μετά την εκκλησία, στόλιζαν ένα δεμάτι από κλαδιά δάφνης με κόκκινα ή πράσινα κομματάκια από ύφασμα, κρεμούσαν κι ένα κουδούνι και καθώς πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι ψάλλοντας και λέγοντας εξορκισμούς για τους ψύλλους και τα ποντίκια, έδιναν και ένα κλαράκι δάφνης στη νοικοκυρά, η οποία τα κερνούσε κάτι.